Krótka historia Odwachu

Perła klasycyzmu na Starym Rynku

Słowo „odwach” wywodzi się z niemieckiego „Hauptwache”, co oznacza „straż główna”. W istocie odwach, zwany także z francuska „kordegardą”, to prostu budynek stanowiący siedzibę straży garnizonu lub straży miejskiej, bądź też służb policyjnych. Z reguły znajdowało się tam biuro komendanta, magazyn broni, izby przeznaczone dla strażników lub żołnierzy, no i oczywiście areszt. 

Zanim powstał obecny budynek Odwachu, jego rolę pełniło kilka pomieszczeń umieszczonych w ratuszu. Były one przeznaczone dla oddziału wojska miejskiego, liczącego kilkudziesięciu żołnierzy wraz z dowódcą, zwanym „hutmanem”. Swoje własne odwachy budowały też oddziały wojskowe, które w ciągu osiemnastego wieku przechodziły przez Poznań. Jeden z takich tymczasowych, drewnianych odwachów, stanął na rynku w pobliżu arsenału miejskiego. Zbudowany został zapewne w latach 1759 – 1761 r. dla wojska rosyjskiego. Był to czas wojny siedmioletniej, kiedy to Rosja, sprzymierzona z Austrią i Francją, walczyła przeciw Prusom, a słaba Rzeczypospolita stanowiła bazę wypadową dla armii walczących stron.  

Liczne wojska, które przeszły przez Poznań w ciągu XVIII stulecia, a prócz tego epidemie, pożary i powodzie, spowodowały znaczny ubytek ludności miasta oraz liczne zniszczenia. Poznań osiemnastowieczny stał się tylko cieniem miasta, które dwieście lat wcześniej przeżywało rozkwit. Upadek miasta został na szczęście powstrzymany przez Komisję Dobrego Porządku, powołaną do życia w 1778 r. Na jej czele stanął Kazimierz Raczyński, ostatni starosta generalny Wielkopolski, a prywatnie dziadek Edwarda. Komisja odbudowała bądź rozbudowała zniszczone budynki użyteczności publicznej, zabudowała puste parcele i wydała mnóstwo przepisów porządkujących życie w mieście. Jednym z postulatów Komisji było zbudowanie nowego budynku Odwachu w miejsce dotychczasowego, drewnianego. Komisja starała się maksymalnie ograniczyć liczbę drewnianych budynków w mieście, aby zmniejszyć ryzyko pożaru. W 1784 r. podjęto decyzję o budowie Odwachu, który zaczęto stawiać rok później. Odwach był gotowy w 1787 r. 

Jego projekt zlecono prawdopodobnie Janowi Chrystianowi Kamsetzerowi, architektowi królewskiemu, pracującego już na zlecenie Raczyńskiego. Kamsetzer zajmował się  m.in. urządzaniem wnętrz pałacu na Łazienkach, zaprojektował pałac Raczyńskich w Warszawie i Mielżyńskich w wielkopolskich Pawłowicach, a także pracował przy wykańczaniu pałacu Raczyńskich w Rogalinie. Kamsetzer wywiązał się z tego zadania fenomenalnie, a Poznań zyskał kolejny ciekawy budynek. Odwach jest budynkiem parterowym o wymiarach 21×9,60 m i kubaturze 3350 m². Jego powierzchnia użytkowa 398 m². 

Pierwotnie budynek posiadał sześć pomieszczeń, ale wskutek licznych podziałów, ich liczba wzrosła do kilkunastu. Zbudowany został w kształcie litery „C”. Jego wnętrze wypełniał podcień, zamknięty czterema kolumnami doryckimi. Attykę zdobią trzy kartusze z herbami. Pośrodku dwie postacie kobiece, wsparte o chorągwie i trzymające fanfary, oparte są o herb Rzeczypospolitej z czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego. Pomiędzy Orłem i Pogonią umieszczono herb Poniatowskich – Ciołka. Po lewej stronie herbu Rzeczypospolitej znajduje się herb Raczyńskich – Nałęcz na tle chorągwi. Wieńczy go korona z rzeźbą kobiety, trzymającej się poroży. Po prawej stronie herby Rzeczpospolitej wyobrażono herb Poznania trzymany przez dwie syreny. 

Dalsze dzieje Odwachu 

Po wkroczeniu wojsk pruskich do Poznania w 1793 r. Odwach został natychmiast obsadzony przez Prusaków. W 1803 r. dobudowano do budynku dwa skrzydła. Po krótkim okresie Księstwa Warszawskiego 1807 – 1815, do Poznania ponownie wkroczyli Prusacy. W latach 30. XIX w. Odwach otrzymał piętro, gdzie urządzono trzy pomieszczenia, a także zbudowano klatkę schodową łączącą obie kondygnacje. Plac przed budynkiem otoczono żeliwnym ogrodzeniem, a przed wejściem ustawiono drewnianą budkę strażniczą. Zmiany wart, dokonujące się codziennie przed Odwachem przy dźwiękach muzyki wojskowej, gromadziły licznych obserwatorów i stały się codziennym elementem życia Starego Rynku. Pamiętajmy jednak, że Odwach, oprócz widowiskowych zmian wart, pełnił też rolę aresztu. Trafiali tam głównie uczestnicy bójek, osoby zakłócające porządek publiczny oraz dezerterzy. W 1910 r. budynek Odwachu został uznany za zabytek. 

W okresie powstania wielkopolskiego, Odwach został zajęty przez powstańców. W okresie międzywojennym pełnił on różne funkcje. Mieściła się tam wartownia, sala posiedzeń sądu garnizonowego, areszt garnizonowy, biblioteka Dowództwa Korpusu nr VII, a część pomieszczeń przeznaczono na sklepy. W okresie okupacji budynek zajęli Niemcy. Po wojnie i odbudowie Odwachu, w budynku mieściła się średnia szkoła baletowa, a w 1962 r. otwarto w nim Muzeum Ruchu Robotniczego im. Marcina Kasprzaka. Po remoncie budynku pod koniec XX w., Odwach stał się (od 2001 r.) siedzibą Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918 – 1919.