REKLAMA: Słuch fonematyczny

Odpowiednio wykształcony słuch fonematyczny umożliwia prawidłową wymowę, wychwytywanie różnic między słowami podobnie brzmiącymi, ale mającymi inne znaczenie (np. kosz – kos, kasza – kasa itp.), a w końcu dokonywanie analizy i syntezy słuchowej wyrazów, co stanowi podstawową czynność w nauce czytania i pisania. Ważną cechą jest również to, iż słuch fonematyczny nie jest umiejętnościom wrodzoną, a indywidualną, kształtującą się w dzieciństwie, dlatego na osiągnięcie przez dzieci tej umiejętności duży wpływ ma środowisko wychowawcze, trening i ćwiczenia w rozpoznawaniu dźwięków własnych i otoczenia, który odbywa się między 1 a 6 rokiem życia dziecka.

W całokształcie rozwoju dziecka znaczną rolę odgrywa mowa, której prawidłowy rozwój może być zakłócony przez wiele czynników. Do jednego z nich należy słuch mowny (słuch fonematyczny i fonetyczny). Niewielu rodziców zdaje sobie sprawę z tego, że to właśnie słuch fonematyczny i fonetyczny w znacznym stopniu warunkuje osiągnięcie prawidłowego rozwoju mowy oraz opanowanie umiejętności czytania i pisania.

W tym miejscu należy wskazać na istotne etapy rozwoju słuchu fonematycznego, który kształtuje się w trakcie rozwoju mowy dziecka w sposób spontaniczny, niezamierzony. R. J. Lewin obserwując dzieci ustaliła 5 etapów kształtowania się słuchu fonematycznego, które są jednocześnie etapami rozwoju mowy u dzieci:

etap I – nie występuje w ogóle różnicowanie dźwięków. Jest to przedfonetyczne stadium rozwoju mowy.
etap II – występują już początki różnicowania fonemów najmniej podobnych. Dziecko zaczyna artykułować głoski, a wymowa jest niepoprawna i zniekształcona. Dziecko nie rozróżnia wymowy poprawnej od niepoprawnej u osób z otoczenia.
etap III – słuch fonematyczny dalej się rozwija. Dziecko zaczyna różnicować już prawie wszystkie głoski. Umie też odróżnić wymowę poprawną od niepoprawnej u osób z otoczenia.
etap IV – dzieci z nielicznymi pomyłkami potrafią już różnicować wszystkie głoski. Wymowa dziecka jest raczej prawidłowa. Rozwój słuchu fonematycznego zbliża się ku końcowi (wiek przedszkolny);
etap V – słuch fonematyczny jest całkowicie ukształtowany. Dziecko różnicuje i wymawia poprawnie głoski (wiek szkolny).

Naturalny trening słuchu fonemowego zaczyna się bardzo wcześnie, gdy niemowlę reaguje na głos matki. Dziecko po głosie poznaje, kto do niego przemawia i jak przemawia (łagodnie, spokojnie, w złości itp.) W drugim półroczu życia dziecko zaczyna różnicować dźwięki i je naśladować, przede wszystkim naśladuje mówiące do niego osoby. Różnicuje dźwięki dochodzące z otoczenia – zabawki wydające różne dźwięki, np. grzechotki, mówiące lalki i misie, stukanie, upadek czegoś na podłogę, tykanie zegara, głos z radia i ulicy.

W wieku 2 lat rozwój słuchu fonemowego pozwala dziecku na poprawne kwalifikowanie prawie wszystkich słyszanych głosek, które są starannie artykułowane. Dotyczy to także tych głosek, których dziecko nie potrafi jeszcze wypowiedzieć np. głoski r. Można zaobserwować to zjawisko, np. wtedy, gdy dziecku powiemy „kula” wskazując na kurę, a ono zacznie protestować i poprawi nas, że „to nie jest kula. To jest kula!”. Wiemy wtedy, że choć dziecko nie potrafi jeszcze wypowiadać pewnych głosek różnicuje poprawnie dźwięki.

Jakie znaczenie ma słuch fonematyczny w rozwoju mowy?

Słuch fonematyczny jako, że jest odpowiedzialny za identyfikację poszczególnych głosek, stanowi jeden z głównych czynników warunkujących umiejętność komunikowania się z otoczeniem. Rozpoznawanie poszczególnych dźwięków mowy umożliwia różnicowanie słów, warunkuje w znacznym stopniu osiągnięcie prawidłowego rozwoju mowy, oraz umiejętności czytania i pisania. Zaburzenia słuchu fonemowego, w zależności od stopnia nasilenia, utrudniają lub uniemożliwiają odbiór mowy, rozwój mowy dziecka, utrudniają nabycie umiejętności pisania i czytania, lub zaburzają przyswojoną już czynność.

Do najczęstszych wad wymowy spowodowanych zaburzeniami słuchu fonematycznego należy przede wszystkim zastępowanie głosek jednych drugimi, co może powodować zakłócenia w procesie porozumiewania się. Zaburzony słuch fonematyczny odzwierciedla się nie tylko w mowie dziecka, ale również w pisaniu. Pojawiają się trudności podczas zapisu wyrazów zawierających mylone głoski. Brak wzorców słuchowych głosek, lub brak ich stabilizacji, uniemożliwia dokonanie analizy słuchowej wyrazu i wyodrębnienie z niego elementów potrzebnych do jego zapisania, jak również syntezy słuchowej wyrazów, która jest niezbędna zarówno w przypadku czytania, jak i pisania.

Zaburzenia słuchu fonematycznego powodują również trudności w rozumieniu złożonych instrukcji i poleceń słownych; trudności w zapamiętywaniu, powtarzaniu trudnych wyrazów i dłuższych zdań; tworzeniu zdań i opowiadań, skutkują ubogim zasobem słów, występowaniem agramatyzmów, oraz prostych zdań w mowie opowiadaniowej, trudnościami w pisowni wyrazów ze zmiękczeniami, opuszczaniem wyrazów, końcówek wyrazów, zamianą głosek dźwięcznych na bezdźwięczne, syczących na szumiące; trudnościami z rozróżnianiem tzw. paronimów, czyli słów różniących się jedną głoską np. „t – d”.

Wszelkie nieprawidłowości związane ze słuchem fonemowym mają ogromny wpływ na funkcjonowanie dziecka w środowisku, zwłaszcza, gdy wkracza ono w wiek szkolny. Dziecko natrafia już nie tylko na problemy w komunikowaniu się, ze względu na błędną percepcję i produkcję poszczególnych słów, ale także zaczyna odnosić niepowodzenia związane z nauką czytania i pisania. Warto zbadać słuch fonematyczny swojego dziecka, nawet wtedy, gdy jego sposób komunikacji z otoczeniem nie budzi naszych zastrzeżeń.